صله رحم(بخش اول)

س1: توضیح عبارت «وَ وَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا»[1] که در دعای 44 صحیفه سجادیه آمده است چیست؟

ج: ..یکی از کارهایی که در ماه رمضان پروردگار متعال دستور فرموده مسلمانان انجام دهند صله رحم است، خُب هر انسانی از مادری به دنیا آمده است، همانگونه که دیگران هم از آن مادر ممکن است به دنیا آمده باشند، تمام اشخاصی که از یک مادر به دنیا وارد شده‌­اند به این­ها أرحام می‌­گویند، چون از یک رحم به دنیا آمده‌­اند. این­ها نسبت به هم حقوق مخصوصی دارند، که دیگران که از آن رحم به دنیا نیامده‌­اند دارای این حقوق نیستند. یکی از حقوق این است که رحم را نمی­‌شود قطع کرد، یعنی با آن نمی­‌شود قهر کرد، و لو کافر باشد، قهر جایز نیست. صله رحم هم از گفتن سلام شروع می‌­شود تا بالاتر، در خیابان، در کوچه آدم رحمش را دید سلام کند، سر برنگرداند، این مصداق صله است. لذا در روایت آمده است که پیامبر عظیم الشأن فرمودند: «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»[2]، با دادن سلام صله رحم کنید. کمترین مصداق صله رحم گفتن سلام است، علامت این است که این دو رحم با هم قهر نیستند، حال اگر آدم مناسبی بود، اهل تقوا و روزه بود آدم بیش از این­ها با او ارتباط پیدا می­‌کند، اگر کافر بود و فاسق خطرناک، رفت و آمد نمی­‌کند اما با او قهر هم نمی­‌کند، گاهی تلفن می­‌زند، اگر هم دید سلام می‌کند.

س2: معنای «صله» در «صله رحم» چیست؟

ج: صله یعنی وصل رحم، در مقابل قطع رحم. شما اگر قهر کردی، آن طنابی که شما را به او اتصال می‌دهد بریده‌­ای این را قطع رحم می­‌گویند. اگر نرفتی، نیامدی، قهر کردی، حرف نزدی، کمک نکردی، (این را قطع رحم می­‌گویند)؛ امّا اگر او را دیدی و گفتی «سلامٌ علیکُم و رَحمَةُ الله» و احوالپرسی کردی می­‌گویند وصل کرده‌­ای.

س3: آیا صله رحم فقط وظیفه کوچکترهاست؟

ج: برای بزرگتر هم صله رحم، واجب شرعی است و ترکش هم از گناهان کبیره است[3]. حتی أرحام کافر هم باشند آدم حق قطع کردن ندارد. نمی‌­تواند با آنها قهر باشد. در خیابان و بیابان ملاقات کردیم «سلامٌ علیکُم، صَبَّحکُمُ الله، مَسّاکُمُ الله». چهار پنج ماه یکدفعه به او زنگ بزنیم، با او قهر نباشیم، امّا لازم نیست صبح برویم شب بیاییم بیرون، هر مزخرفی در سینه‌­اش، در دلش هست بگوید،‌ و مطرح کند. نه، ‌لازم نیست؛ این جزء صله أرحام نیست. حداقل صله رحم را پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»، شما او را در کوچه دیدی سلام کن. سلام کرد جواب بده، این یکی از مصادیق ساده صله رحم است. با او قهر نباش کافی است.

س4: کسانی که به واسطه از یک رحم هستند آن­ها هم برای صله رحم از یک رحم حساب می‌­شوند؟

ج: بله دیگر. رحم یعنی هر کسی که از یک رحم به واسطه یا بی­‌واسطه به دنیا بیاید ارحام می‌­شوند.

س5: آیا صله تمام أرحام واجب است یا أرحام درجه اول مثل دایی و عمّه و خاله؟

ج: تمام أرحام در یک سطح هستند، قطع ارتباط حرام است. و لو کافر باشند قطعش حرام است. منتهی وصل معنایش این نیست که آدم هر روز برود آن­جا بنشیند ناهار و شام بخورد. این­قدر که عرفاً بگویند این فرد با عمویش، دایی­‌اش قهر نیست کافی است. آن­ها را در خیابان دیدی «سلامٌ علیکُم، صَبَّحکُمُ الله، مَسّاکُمُ الله، خداحافظ شما»، گاهی به آن­ها تلفن بزن، اگر شهرستان هستند یک نامه برای آن­ها بنویس، پنج ­ماه یکدفعه کافی است. همینقدر که عرفاً نگویند با آن­ها قهر هستی، این صله است. اگر خوب هستند هفته‌­ای یکبار هم می­‌شود منزلشان رفت و ناهار خورد و با آن­ها صحبت کرد. اما اگر کافر است، بد است، ضد انقلاب است، زن و بچه­‌اش بی‌­حجاب هستند، بچه‌­های شما آن­جا بروند خراب می­‌شوند شما حق نداری آن­ها را ببری، فقط چه کار کنی؟ تلفن بزنی، نامه بنویسی، در خیابان دیدیشان بگو: صَبَّحکُمُ الله.

س6: بالاخره محدوده أرحامی که صله رحم آن­ها واجب است تا کجاست؟

ج: تا آن­جا که زنده‌­اند، اگر طول عمر باشد (تعداد) بیشتر است، عمرها کوتاه باشد کمتر.

س7: این از حیث زمانی بود حالا از حیث فاصله رحم تا چند طبقه است؟

ج: فرقی نمی‌کند که، طول عمر زیاد باشد فاصله زیاد است، عمرها هم کوتاه باشد فاصله کم است، گاهی پنج، شش طبقه­‌اند اگر عمر زیاد باشد، گاهی زودتر می­‌میرند سه طبقه یا دو طبقه می­‌ماند، بستگی به طول عمر ارحام دارد.

س8: مثلاً نوه‌­های عمو و اینطور چیزها که دورتر هم می­‌شوند تا آن حد هم باید صله رحم کرد؟

ج: دیگر معمولاً می­‌میرند به این­ها نمی‌­رسند، ‌غالباً می­‌میرند. اگر فرض شد همه این­ها أرحام‌­اند. منتهی فاصله که زیاد می‌­شود فاصله مکانی این­ها هم زیاد می‌­شود و از اول نمی‌­فهمند یک همچنین رحمی هست.

س9: منظور این است مثلاً فرض کنید پدربزرگ من یک عمو داشته که از دنیا رفته امّا نوه­‌های او هنوز زنده­‌اند آیا رحم هستند؟

ج: اگر می­دانی این شخص از نوه‌­های عموی رحم است پس أرحام است (و صله رحم واجب است)، امّا اگر اینقدر فاصله افتاد که نمی­‌دانی چه خبر است نه واجب نیست.

س10: لازم نیست بگردیم و بپرسیم که آیا زنده‌­اند؟

ج: نه، تحقیق لازم نیست.

س11: معمولاً دخترعمو و پسرعمو که از اقوام هستند جوانند با توجه به اینکه این­ها نامحرم هستند در چه حدی می‌­توانند صله رحم کنند؟

ج: سلام و علیک و احوالپرسی عیب ندارد، شما سرت را پایین بیاندازی و بگویی «سلامٌ علیکُم و رَحمَةُ الله»، حال شما، خداحافظ و نگهدارتان باشد ان شاء الله. لازم نیست حتماً دوربین را به چشمش بیاندازی! نه. هم رابطه را قطع نکرده‌­ای، هم صله است. چون صله مراتب دارد، یک وقت آدم خانه‌­اش می­‌رود از صبح تا غروب می­‌نشیند این صله است، یک وقت در خیابان که او را دید سلام می­‌کند، سلام هم صله است، پیغمبراکرم فرمودند: «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»، با یک سلام کردن صله تحقق پیدا می­‌کند. در خیابان، بیابان، سلامٌ علیکم و احوالپرسی؛ تمام شد. اما اگر فرد خوب است بیشتر از این­ها انجام بده.

س12: در جایی که کار می‌­کنم در مدت طولانی خانم‌ها با من  گفتگو در مسائل کاری می­‌کنند اگر از آن­ها احوالپرسی کنم و به آن­ها حتی کمتر از یک ثانیه نگاه کنم اشکال دارد؟ نوشته­‌اند که مجرّد هم هستند.

ج: اول ازدواج کن بعد حرف بزن، اگر ازدواج نکردی و با نامحرم حرف زدی یک ثانیه­‌ات یک دقیقه می‌شود، یک دقیقه­‌ات یک ساعت می‌­شود، سپس کم کم مشکل پیش می‌­آید. از خدا بترس و کسی را مَیازار.

س13: آیا از اهل معصیت باید دوری کرد؟

ج: بله، اگر نزدیکی کنی تو هم اهل معصیت می­شوی دیگر،‌ باید با اهل تقوا معاشرت کنی که ارتکاب تقوا برایت آسانتر بشود.

س14: حتی اگر از بستگان باشد؟

ج: بستگان با دیگران فرق دارند. بستگان اگر أرحام باشند حتی کافر هم باشند نمی­‌شود با آن­ها قهر کرد. او را در خیابان دیدی «سلامٌ علیکُم و رَحمَةُ الله»، سه چهار ماه یکدفعه تلفن بزن و بگو حال شما،‌ احوال شما، امّا صبح نرو خانه‌­اش و شب بیرون بیا. نه، واجب نیست، پیغمبراکرم صلی الله و علیه و آله فرمودند: «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»، سلام کردن خودش مصداق صله رحم است.‌ با او نباید قهر بکنی. امّا غیرارحام را می‌­شود با آن‌­ها قهر هم کرد، اگر احساس کردی قطع رابطه کنی در ترک گناه او مؤثر است قطع رابطه واجب شرعی می­‌شود امّا در ارحام نه.

س15: آیا فامیل‌­های سَبَبی أرحام حساب می­‌شوند؟

ج: نه أرحام نیستند، این حکم مال أرحام است. کسانی که با یک واسطه، دو واسطه از یک رحم به دنیا آمده‌­اند این­ها أرحام هستند، مابقی فامیل سببی هستند مثل پدرخانم، مادرخانم، برادر زن، این­ها همه فامیل هستند امّا أرحام نیستند. اگر خدای نکرده رفت و آمد با آن­ها موجب می­‌شود دخترهای ما هم بی‌حجاب بشوند و به ماهواره کشیده شوند می­‌توانیم رفت و آمد نکنیم و به تلفن زدن اکتفا کنیم. دو سه ماه یکدفعه زنگ بزنیم بدون اینکه فیزیکی خانه­‌شان برویم و بگویم چون شما ماهواره دارید ما نمی‌­آییم.

س16: در فامیل ما عدّه­‌ای ماهواره دارند، رفت و آمد و صله رحم با آن­ها چگونه است؟

ج: اگر شما آن­جا نروید و بگویید چون ماهواره دارید ما نمی‌­آییم و کار شما اثر داشته باشد باید منزل آنان نروید، امّا اگر این جور نیست و کار از کار گذشته است و تذکر شما اثری ندارد، اگر أرحام هستند پس گاهی تلفن بزنید عیب ندارد^[4]. موقعی که ماهواره خاموش است و صدایش در نمی­آید گاهی منزلشان بروید و زود بلند شوید بیاید، ارتباط را قطع نکنید.

س17: اگر در مهمانی زن‌های نامحرم فامیل جوراب نپوشیده باشند یعنی پاهایشان از مچ به پایین پیدا باشد ما باید ترک رابطه کنیم یا صله رحم اُلویّت دارد؟

ج: باید فوراً نهی از منکر کنید و بروید در اتاقی که آن­ها نیستند و بنشینید و به آن­ها بفهمانید این کار حرام است و نباید انجام بدهند. جوراب نازک هم بپوشند مثل همان جوراب نپوشیدن است. اگر پانما باشد نمی­‌شود، باید جوراب ضخیم که بشره پا را نشان ندهد بپوشند.

س18: اگر آن خانم‌ها با همان پای بدون جوراب آمدند اتاق پذیرایی کنند چه کنیم؟

ج: در همه جا باید مرد از مردها پذیرایی کند و زن هم از زن­ها، این­کار مشکل‌­ساز نیست، اگر زن بیاید از مردها پذیرایی کند آن­وقت مشکلات پیش می‌­آید، فوراً شیطان صیغه آن زن و مرد را می­‌خواند! و مشکلات بعدی پیش می‌­آید.

س19: اگر اتاق دیگری هم نباشد که ما به آن برویم چطور؟

ج: کسی که یک اتاق دارد حق دارد این همه مهمان دعوت کند؟! زن و مرد نامحرم را با هم قاطی کند؟!، خُب اتاق جدا نداری معذوری. معمولاً کسی که مال دارد چند تا اتاق هم دارد مهمانی بزرگ می­‌دهد، اما اگر منزل کوچک دارد چاره­‌ای نیست نباید کار حرام انجام بدهد و مهمان زیاد دعوت کند.

س20: یکی از أرحام‌مان از جانب پدر و مادرش طرد شده است، چون او به پدر و مادرش جسارت کرده است، آیا بر من صله رحم و ارتباط با چنین شخصی جایز است؟

ج: صله أرحام واجب شرعی است رحم ولو فاسق و یا کافر باشد حق نداریم ما قطع کنیم. منتهی فاسق و کافر اگر بود لازم نیست ما صبح برویم شب بیرون بیاییم، سه ماه چهار ماه یکدفعه ما یک زنگی(تلفنی) بزنیم حالش را بپرسیم، در خیابان برخورد کردیم «صَبَّحکُمُ الله، مَسّاکُمُ الله»، با او قهر نباشیم، همین کافی است. «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»، سلام مصداق حداقلی صله رحم است. بنابراین اگر خوب بود آدم رفت و آمد می کند صبح می‌­رود ظهر می­‌رود، ناهار می­‌رود، شام می‌رود، چون متدیّن هستند باتقوا هستند. امّا اگر کافر یا فاسق بود زن و بچه را حق ندارد آن­جا ببرد، چون رحم آن­ها نیستند دیگر. این باید با سلام و کمترین ارتباط صله را حفظ کند.

س21: اگر بدانیم که پدر و مادر خواهان دیدار ما نیستند، پیششان هم که برویم بی محلی می‌کنند باز هم از باب صله رحم واجب است که خدمتشان برویم؟

ج: دیگر اگر خودشان نمی­‌خواهند و رفتن شما إیذاء حساب شود نباید بروید، منتهی گاهی با تلفن احوالپرسی کنید، اظهار احترام کنید. آن حق فرزندی و پدری فراموش نشود.

س22: این مقدارش واجب است؟

ج: بله دیگر.

س23: بر اثر اختلاف خانوادگی، من و مادرم با دایی­مان قطع رابطه کرده‌­ایم، برای صله رحم می‌­ترسم اگر به منزلش بروم مادرم ناراحت شود چه کنم؟

ج: صله‌­رحم این نیست که خانه شان بروی، تلفن بزن. دو سه ماه یکدفعه تلفن بزن احوالش را بپرس، تا بفهمد با او قهر نیستی.

س24: همین مقدار رفت و آمد کافی است یا باید کمکی هم بکنیم؟

ج: رفت و آمد هم لازم نیست. در خیابان که او را دیدی بگو: «سلامٌ علیکُم و رَحمَةُ الله»، آن­وقت صله کرده‌‌ای. وارد خانه شدن هم لازم نیست.

س25: بعضی از وقت­‌ها أرحام آنقدر وضع ظاهریشان خراب است که در خیابان هم نمی­‌شود به آنها سلام کرد؟

ج: با تلفن احوالپرسی کن، درست می‌­شود.

س26: اگر فقیر باشند، محتاج باشند، باز هم سلامُ و علیک کافی است؟

ج: نه، اگر فقیر باشند و شما داشته باشی باید به یک طریقی به آن­ها برسانی که مشکلی پیش نیاید.

مجموعه پرسش‌ها و پاسخ‌ها از معلم اخلاق و معرفت حضرت آیت الله خوشوقت اعلی الله مقامه